Σύγχρονες Κοινωνίες & Αρχαία Ελλληνική Σκέψη

Παρά την μεγάλη οικονομική κρίση που περνάμε, ο κόσμος που έρχεται είναι γεμάτος από ευκαιρίες! Περισσότερα κράτη και λαοί δίνουν τη μάχη για την ελευθερία και τη δημοκρατία, αφήνοντας πίσω τους δεκαετίες (ή και αιώνες) απολυταρχικής διακυβέρνησης. Η απελευθέρωση των αγορών και του εμπορίου, η πιο ελεύθερη κίνηση ανθρώπων, γνώσεων, κεφαλαίων και τεχνολογίας, η ανάπτυξη νέων τεράστιων αγορών, όπως η Κίνα (που αυξάνει το εθνικό της εισόδημα με ρυθμούς της τάξης του 10% ετησίως), η Ινδία, η Βραζιλία, η Ρωσία, η συνεχιζόμενη ανάπτυξη των κρατών της ΝΑ Ασίας, η οικονομική ολοκλήρωση μέσα στο χώρο της δικής μας Ευρώπης, οι νέες τεχνολογίες που επιτρέπουν πολύ ευκολότερη πρόσβαση σε γνώσεις, σε πελάτες και αγορές, δίνουν σε κάθε άνθρωπο τη δυνατότητα να αναπτύξει τα ταλέντα και τη δημιουργικότητά του.
Όλα αυτά αποτελούν μεγάλη ευκαιρία και πρόκληση για εμάς τους Έλληνες. Η ιστορία μας, η πνευματική μας κληρονομιά, η αρχαία ελληνική σκέψη, μας δείχνουν ότι μπορούμε. Μας προστάζουν να κοιτάμε μπροστά, να δούμε τι γίνεται στον υπόλοιπο κόσμο, να αναδείξουμε την εξωστρέφειά μας και να φύγουμε «πρόσω ολοταχώς»! Και η σκέψη των προγόνων μας είναι ο καλύτερος οδηγός!
 Διαβάζοντας τους αρχαίους συγγραφείς διαπίστωσα πως οι σύγχρονες κοινωνίες και η σύγχρονη σκέψη είναι βασισμένες, όχι μόνο στην αρχαία Ελληνική σκέψη, αλλά και στην αρχαία Ελληνική πράξη.
Η σκέψη τους ήταν «δρώσα», όπως την χαρακτήρισε ο Κορνήλιος Καστοριάδης. Για παράδειγμα, πρώτα οι Έλληνες εφάρμοσαν την δημοκρατία, το ελεύθερο εμπόριο, το κράτος με έννομη τάξη και μετά οι λόγιοι ανέλυσαν όλα τα σχετικά και τα πήγαν ένα βήμα παραπέρα.
Τον πρώτο ορισμό των οικονομικών τον σκέφθηκε ο Σωκράτης. Τα καλύτερα έργα (πολύ καλύτερα από αυτά που κυκλοφορούν σήμερα από τους μεγάλους καθηγητές του εξωτερικού) για το μάνατζμεντ, για το πώς να διοικείς, πως να επιλέγεις τους συνεργάτες σου, πώς να τους εμπνέεις αφοσίωση και πώς να ανεβάζεις την απόδοσή τους (παρότι γράφτηκαν πριν από 2400 χρόνια), είναι τα έργα του Ξενοφώντα: ο «Οικονομικός» και η «Κύρου Παιδείας» και ίσως, εν μέρει, και ο «Πολιτικός» του Πλάτωνα).
Η πρώτη συστηματική εξέταση του πώς δημιουργήθηκαν οι αγορές και των θεμάτων που αφορούν στο χρήμα και τις συναλλαγές (exchange) βρίσκεται στον Αριστοτέλη.
Οι πρώτες θεμελιώδεις παρατηρήσεις για τα δημόσια οικονομικά περιέχονται στο μικρό έργο «Πόροι», πάλι του Ξενοφώντα. Για να βελτιωθούν τα δημόσια οικονομικά της αρχαίας Αθήνας ο Ξενοφώντας πρότεινε (1) να μην ξοδεύουν περισσότερα απ΄ όσα εισπράττουν («υμείς όσα χρήματα ηύρισκε τα τέλη, από τοσούτων διοικείτε»), (2) να επιτρέψουν σε περισσότερους μέτοικους να εγκατασταθούν στην Αθήνα ώστε να τονωθεί η οικονομική δραστηριότητα, η παραγωγή, οι εξαγωγές και οι εισαγωγές (και τα έσοδα από τους δασμούς), (3) να συνεταιρισθούν οι Αθηναίοι για να εκμεταλλευθούν τα μεταλλεία του Λαυρίου, γιατί το ρίσκο θα ήταν πολύ μεγάλο για τον καθένα ξεχωριστά και (4) να επιδοτήσουν την ναυπήγηση εμπορικού στόλου!
 Ο Αριστοτέλης και ο Πλάτωνας πρώτοι έθεσαν το ερώτημα αν οι κοινωνίες δημιουργήθηκαν για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες των ανθρώπων ή ο άνθρωπος για να υπηρετήσει την κοινωνία.
Και για τους δύο η απάντηση είναι η πρώτη: η κοινωνία έγινε για το συμφέρον του ατόμου και όχι το αντίθετο! [Και ο Ξενοφώντας υποστήριζε πως όταν τα άτομα αποδίδουν, τότε και το σύνολο πάει καλά! Έγραφε πως «δεν μπορεί ένα άρμα να είναι γρήγορο, όταν τα άλογα που το σέρνουν είναι αργά».]
Ήταν, όμως, ξεκάθαρο (βλέπε για παράδειγμα και στον Θουκυδίδη) πως συμφέρει τον κάθε πολίτη να προκόβει και η κοινωνία, γιατί όταν το σύνολο πάει καλά, τότε έχει και ο ίδιος μεγαλύτερες πιθανότητες να τα καταφέρει.
Το ίδιο δεν συμβαίνει και σε μια επιχείρηση; Μπορεί να πάει μπροστά, όταν τα στελέχη της δεν δουλεύουν με όρεξη και δεν αποδίδουν; Και μπορεί να προκόψουν οι εργαζόμενοι, όταν η επιχείρηση δεν πάει καλά;
 Τη σχέση μεταξύ ρίσκου και απόδοσης τη συνέλαβαν πρώτοι ο Ηρόδοτος, ο Αρριανός και ο Θουκυδίδης. [Για παράδειγμα, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, όταν ο Ξέρξης κάλεσε πολεμικό συμβούλιο, για να ανακοινώσει στους στρατηγούς του την πρόθεσή του να εκστρατεύσει κατά της Ελλάδας, χρησιμοποίησε δύο επιχειρήματα: (1) Χωρίς κινδύνους δεν μπορεί να καταφέρουμε σπουδαία πράγματα και (2) αν δεν εκστρατεύσουμε εμείς κατά της Ελλάδας, σύντομα θα δυναμώσουν οι Έλληνες και θα επιτεθούν αυτοί σε εμάς! Και ο Μέγας Αλέξανδρος έλεγε στους στρατιώτες του που παραπονιόντουσαν για τις συνεχείς εκστρατείες και ταλαιπωρίες πως «τα μεγάλα επιτεύγματα απαιτούν και μεγάλους κινδύνους…». Οι στρατιώτες του όμως ήταν απρόθυμοι να συνεχίσουν και τον ανάγκασαν να επιστρέψουν όλοι μαζί πίσω στην Βαβυλώνα.]
 Πρώτοι οι αρχαίοι Έλληνες ασχολήθηκαν συστηματικά και με ένα χώρο που είναι πολύ της μόδας σήμερα: Τις βασικές αρετές και τα χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει ένας άξιος ηγέτης (leadership)! Και ποια είναι αυτά;
1. Σοφία [το να έχεις γνώσεις για το τι ισχύει και γιατί ισχύει: τα αίτια και τα αίτια των αιτίων]
2. Φρόνηση [να μπορείς να κρίνεις τι είναι ωφέλιμο και τι είναι βλαβερό]
3. Σωφροσύνη [να μην παρασύρεσαι και να μην ενδίδεις σε πειρασμούς. Δεν μπορεί να είσαι ηγέτης ανθρώπων, αλλά δούλος των επιθυμιών σου]
4. Ανδρεία [δεν μπορεί να είσαι δειλός και να περιμένεις πως οι άλλοι δεν θα το αντιληφθούνε και θα συνεχίσουν να σε ακολουθούν]
5. Δικαιοσύνη [όταν είσαι άδικος, δεν αδικείς μόνο τους αντιπάλους σου, αλλά και τους δικούς σου ανθρώπους. Γι΄ αυτό και αυτοί αργά ή γρήγορα θα το καταλάβουν και θα πάψουν να σε στηρίζουν.]
6. Να μπορεί και να θέλει να διδάσκει και να βελτιώνει και τους άλλους
7. Να έχει ειλικρινές ενδιαφέρον να κάνει κάτι καλύτερο για τους άλλους.
8. Να μπορεί να ωφελεί τους άλλους περισσότερο απ΄ ότι οι ίδιοι θα μπορούσαν να ωφελήσουν τον εαυτό τους
9. Να συναναστρέφεσαι με ανθρώπους που είναι καλύτεροί σου και να τους ακούς όταν σου λένε δυσάρεστα πράγματα και σε επικρίνουν.

Όπως γράφει ο Πλάτωνας στον Πολιτικό, ο καλός ηγέτης πρέπει να μπορεί να «συνθέτει το μεγαλοπρεπέστατο ύφασμα» από τις αρετές και τις αντιθέσεις των συνεργατών του. Αυτοί που είναι σταθεροί και αξιόπιστοι (βράχοι) μπορεί να καταντήσουν να μην μπορούν να προσαρμοσθούν στις νέες καταστάσεις, να μην μπορούν να εξελιχθούν και να βελτιωθούν. Να περιπέσουν σε τέλμα. Οι άλλοι, οι ευκίνητοι, οι νεωτεριστές μπορεί να εκπέσουν σε μια κατάσταση υπερβολικής επιθετικότητας και τελικά να μην αφήνουν τίποτα όρθιο! Δουλειά του ηγέτη είναι να μην αφήνει αυτές τις φύσεις να εκτραπούν στη χειρότερή τους μορφή και να συνθέσει αυτό το μεγαλοπρεπέστατο ύφασμα!
Είναι ενδιαφέρον πως οι παραπάνω αρετές αποτελούσαν για τους αρχαίους και τα βασικά συστατικά της ευτυχίας. Δηλαδή δεν μπορεί να είναι κανείς άσχετος, άφρων, δούλος των επιθυμιών του, δειλός και άδικος και να είναι ευτυχισμένος. Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης θεωρούσαν ότι το σπουδαιότερο συστατικό της ευτυχίας είναι η σοφία, γιατί αυτή σε φέρνει πιο κοντά στον θεό, ο οποίος είναι το ευδαιμονέστερο από όλα όσα υπάρχουν και επειδή οι απόκτηση σοφίας και οι πράξεις που πηγάζουν από αυτές είναι γλυκές και ευχάριστες από μόνες τους! Άλλοι φιλόσοφοι όπως ο Επίκουρος είχαν πιο ανατολίτικες ιδέες. Πίστευαν (όπως οι Ινδουιστές και οι Βουδιστές), πως τελικός σκοπός της ζωής είναι η αταραξία. Το να ξεπεράσεις το καθημερινό άγχος.
Όσον αφορά τον πλούτο, αυτός δεν είναι κάτι κακό, αρκεί να τον έχεις αποκτήσεις με έντιμα μέσα, και να τον χρησιμοποιείς σύμφωνα με την αρετή. Να τον χρησιμοποιείς, όχι για επίδειξη, αλλά για να ευεργετείς, τους φίλους σου, την πόλη, την κοινωνία. Όσον αφορά την φτώχεια, ο Περικλής στον περίφημο Επιτάφειο, έλεγε πως ντροπή δεν είναι να είσαι φτωχός, αλλά το να μην προσπαθείς να ξεφύγεις απ΄την φτώχεια!
 Πρώτοι οι αρχαίοι συνέλαβαν και ανέπτυξαν το νόημα και τη σημασία του ανταγωνισμού. Ο Ηράκλειτος, ο Ησίοδος, ο Ηρόδοτος, ο Αριστοτέλης, ο Ξενοφώντας πρώτοι αντιλήφθηκαν πως όταν έχεις επιλογές και ανταγωνισμό και όταν υπάρχει η δυνατότητα σύγκρισης, αναδεικνύεται το καλύτερο και το ισχυρότερο! Ακόμα περισσότερο, όταν οι ανταγωνιστές σου διακατέχονται από την Ομηρική προσταγή και το αγωνιστικό ιδεώδες του «αιέν αριστεύειν…». Όταν δηλαδή πιστεύουν πως όχι μόνο πρέπει να γίνεσαι όσο μπορείς καλύτερος, αλλά και να φαίνεται η ανωτερότητά σου σε σύγκριση με τους άλλους!

 Πρώτοι συνέλαβαν και την ιδέα της αξιοκρατίας. Πως όταν την εξουσία την αναλαμβάνουν οι καλύτεροι, τότε και το σύνολο πάει καλύτερα, και οι πιο αδύναμοι βρίσκουν περισσότερες ευκαιρίες να προκόψουν. Δίδασκε ο Πλάτωνας: «τας αρχάς διανέμειν κατ΄αξίαν» Και ο Ξενοφώντας: «αισχρόν το πλεονεκτείν τοις κακίστοις».
Πίστευαν μάλιστα πως οι καλύτεροι, όχι μόνο πρέπει να άρχουν, αλλά και να πληρώνονται καλύτερα! Θεωρούσαν ότι είναι άδικο και βλαβερό αυτοί που προσφέρουν πολλά, που κοπιάζουν, να πληρώνονται το ίδιο με αυτούς που δεν προσφέρουν! Για τον Αριστοτέλη: «εντεύθεν τα εγκλήματα, …όταν ή μη ίσα ίσοι ή μη ίσοι ίσα νέμονται». Και ο Ξενοφών πίστευε πως οι σωστοί άνθρωποι χάνουν την όρεξή τους για δουλειά όταν βλέπουν να αμείβονται το ίδιο με τους τεμπέληδες και τους κοπανατζήδες : «αθυμία γίγνεσθαι τοις αγαθοίς, όταν ορώσι των ομοίων τα μεν έργα δι΄ αυτών καταπραττόμενα, των δε ομοίων τυγχάνοντας εαυτοίς τους μήτε πονείν μήτε κινδυνεύειν εθέλοντας, όταν δέη».
Οι περισσότεροι νομίζουν πως την ιδέα του κομμουνισμού την συνέλαβε ο Κάρολος Μάρξ. Λάθος! Η ιδέα του κομμουνισμού είναι και αυτή αρχαιοελληνικής προέλευσης. Αναπτύχθηκε στα καπηλειά της εποχής και μετά ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης (και ο Αριστοφάνης) εξέτασαν τα σχετικά. Ο Αριστοτέλης και ο Αριστοφάνης κατέδειξαν πως το σύστημα της κοινοκτημοσύνης δεν θα μπορούσε να επιβιώσει, αφού κανένας δεν θα δούλευε όσο του αναλογούσε και όλοι θα απαιτούσαν πολύ περισσότερα από την προσφορά τους.
Δηλαδή, ο Αριστοτέλης θεωρούσε πως κάνεις κάτι με πολύ μεγαλύτερο πάθος, και καταβάλλεις πολύ μεγαλύτερη και πιο αποτελεσματική προσπάθεια, όταν συμβαίνουν τέσσερα πράγματα:
• όταν κάνεις κάτι που σε ωφελεί και σε συμφέρει,
• όταν κάνεις κάτι που σε ευχαριστεί [όπως όταν ασχολείσαι με ένα χόμπι σου],
• όταν κάνεις κάτι που σου είναι αγαπητό, ή αφορά κάποιον που αγαπάς,
• όταν κάνεις κάτι που αφορά την «ιδιοκτησία σου» [κάτι που είναι δικό σου—θεωρούσε πως είναι απίστευτη η ικανοποίηση των ανθρώπων όταν έχουν δικά τους πράγματα]
Σε ένα σύστημα κοινοκτημοσύνης ούτε ιδιοκτησία έχεις, ούτε αμείβεσαι ανάλογα με την προσφορά σου. Γιατί λοιπόν να κοπιάσεις; Θεωρούσε μάλιστα πως περισσότερο τσακώνονται αυτοί που έχουν κοινή περιουσία, παρά αυτοί που έχουν ξεχωριστή περιουσία και πως όταν κάποια δουλειά και ευθύνη μοιράζεται σε πολλούς, τότε πολλαπλασιάζεται η αδιαφορία και η αμέλεια γιατί ο καθένας ποντάρει πως οι άλλοι θα αναπληρώσουν ότι αμελεί ο ίδιος! Γι’ αυτό και ο Αριστοτέλης δίδασκε πως θα ήταν αδύνατο να λειτουργήσει συγκροτημένα και εθελοντικά ένα κομμουνιστικό σύστημα.
Γι’ αυτό ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης θεώρησαν πως μια πόλις χωρίς μεσαία τάξη, με λίγους πλούσιους και πολλούς φτωχούς, θα ήταν από τη φύση της ασταθής με τη μια τάξη να επιβουλεύεται την άλλη. Οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα στην Αθήνα και του Λυκούργου και του Άγι στην Σπάρτη, είχαν αυτόν ακριβώς τον στόχο. Την στήριξη της ιδιοκτησίας και της μεσαίας τάξης!
 Η ιδέα της κυκλικότητας, – ότι τίποτα δεν παραμένει σταθερό και ότι όλα περνάνε από στάδια αντιθέσεων, φθοράς και ανανέωσης σε μια επαναλαμβανόμενη κυκλικότητα. Φιλότητα και νείκος χαρακτήρισε αυτές τις δυνάμεις ο Εμπεδοκλής, δίκην και τίσιν ο Αναξίμανδρος, εναντιοδρομίες ο Ηράκλειτος.
Εξηγούσε, για παράδειγμα, ο Πλάτωνας για την Περσική αυτοκρατορία, πως ενώ ο Κύρος και ο Δαρείος ήταν σπουδαίοι βασιλείς, άφησαν τα παιδιά τους να ανατραφούν από νταντάδες και έτσι δεν μπόρεσαν να συνεχίσουν το δρόμο που χάραξαν οι πατεράδες τους! Και ο Πολύβιος ανέλυσε πως η ακμή συνήθως φέρνει έναν κορεσμό, ένα «μπούχτισμα». Αρχίζουν έτσι και οι εσωτερικές προστριβές, η εσωτερική φθορά και η παρακμή. Όπως το σίδερο το τρώει από μέσα του η σκουριά!
Ομοιογένεια ή διαφορετικότητα
Ο Πλάτωνας θεωρούσε πως είναι μεγάλο πλεονέκτημα για μια πόλη ο μεγάλος βαθμός ομοιογένειας, όπου σχεδόν όλοι θα έχουν κοινούς στόχους και θα ευχαριστιούνται ή θα στεναχωριούνται με τα ίδια πράγματα!
Αντίθετα, ο Αριστοτέλης θεωρούσε πως η διαφορετικότητα είναι πηγή δύναμης. Μάλιστα αναφέρει ότι δεν μπορεί να υπάρχει μία πόλη που να απαρτίζεται π.χ. μόνο από γεωργούς.
Όσο μεγαλύτερη η διαφορετικότητα, τόσο τα πλεονεκτήματα του ενός μπορεί να «γαντζωθούν» και να αλληλοσυμπληρωθούν με τα πλεονεκτήματα των υπολοίπων, για να φτιαχτεί κάτι πιο ισχυρό, πιο σπουδαίο, πιο «αυτάρκες»!
Οι ίδιες αντίρροπες τάσεις συνυπάρχουν και στις επιχειρήσεις! Όμως, το πώς, το πότε και το πόσο χρειάζεται από το ένα ή από το άλλο, είναι δουλειά των άξιων ηγετών να κρίνουν. Αυτών των ηγετών που, όπως έγραφε ο Πλάτωνας στον «Πολιτικό», από τα αντίθετα μπορεί να υφάνουν το μεγαλοπρεπέστερο ύφασμα.
Κοινωνική ευθύνη
Και ποια είναι η «κοινωνική ευθύνη» των ατόμων σύμφωνα με την αρχαία Ελληνική σκέψη; Περιληπτικά θα έλεγα: (1) Να σέβονται τους νόμους, (2) να υπερασπίζονται την πατρίδα τους, και (3) να μην «πολυπραγμονούν», αλλά να κάνουν σωστά τη δουλειά τους. Τη δουλειά και την απασχόληση που από τη φύση είναι προικισμένοι να κάνουν συγκριτικά καλύτερα!
Όσον αφορά το καθήκον των πολιτών (αλλά και το συμφέρον τους) να σέβονται τους νόμους, αυτό πρέπει να το κάνουν σχεδόν από συνήθεια. [«Γενικά τις καλές πράξεις πρέπει να τις κάνεις από συνήθεια.»]
Πίστευαν δηλαδή στην ανάγκη να υπάρχουν σωστοί και καλομελετημένοι νόμοι και να τους παραδέχονται και να τους στηρίζουν όλοι οι πολίτες, έστω και αν δεν συμφωνούν με τους ίδιους τους νόμους, είτε με την κρίση των δικαστών, με φωτεινό παράδειγμα τον Σωκράτη.
 Αλλά για να σέβονται οι πολίτες τους νόμους, πρέπει (οι νόμοι) να είναι καλομελετημένοι, να μην αλλάζουν συνεχώς και να τους εφαρμόζουν ικανοί και σεμνοί δημόσιοι υπάλληλοι! Όταν αυτοί που είναι υπεύθυνοι για την επιτήρηση και την εφαρμογή των νόμων δεν είναι ικανοί και ευσυνείδητοι, τότε ακόμα και όταν οι νόμοι είναι καλοί και δίκαιοι το αποτέλεσμα είναι κακό και βλαβερό.
Αλλά οι αρχαίοι μας πρόγονοι είχαν πολύ πιο σύνθετη σκέψη. Μάλιστα ο Πλάτων θεωρούσε πως:
 οι νόμοι καμιά φορά κάνουν τους ανθρώπους ανεύθυνους, γιατί βασίζονται υπερβολικά σε αυτούς (για παράδειγμα σε μία μικρότερη κοινωνία θα έπρεπε να ξέρεις σε ποιον δανείζεις χρήματα και να μην επαφίεσαι στους νόμους ότι θα σε βοηθήσουν να τα πάρεις πίσω) και ότι
 επειδή κανένας νόμος δεν μπορεί να προβλέψει όλα τα ενδεχόμενα και όλες τις υποπεριπτώσεις, υπάρχει μία τάση να θεσπίζονται συνεχώς νέοι νόμοι (ξεπετάγονται σαν τα κεφάλια της λερναίας ύδρας), και έτσι, στο τέλος, να περιπλέκουν περισσότερο τα πράγματα!
 Αναγνώριζαν πως στην πράξη τα πράγματα δεν είναι ποτέ τόσο απλά: Στην Αντιγόνη του Σοφοκλή γεννιέται μια αμφισβήτηση! Βλέπουμε τη μάχη μεταξύ του ατόμου και της συνείδησής του και ενός άκαμπτου κράτους. Όχι κακού κράτους, ούτε παράνομου. Νόμιμου αλλά άκαμπτου. Μάλιστα ο Σοφοκλής με επαναστατικό σχεδόν τρόπο γράφει πως ούτε οι άρχοντες της πόλης, ούτε οι ίδιοι οι θεοί έχουν δικαίωμα να απαγορέψουν την ταφή του Πολυνείκη!

Σε ένα τόσο δύσκολο και παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, η αρχαία Ελληνική σκέψη παραμένει ανώτατη και αξεπέραστη αξία. Και ένας θησαυρός λύσεων και για τα μεγάλα και τα μικρά θέματα.